YÖRESEL EL DOKUMA

YÖRESEL EL DOKUMA

Düğüm Düğüm Anadolu...

Anadolu’ya Türkmen ve Yörük aşiretleri aracılığıyla girip,en az 4 bin yıldan bu yana ince ve derin bir zevkin, yeteneğin ve ustalığınürünü olan halılar için her rengin, her motifin, suyun bir dili ve mesajıbulunuyor. Kırmızı renk dostluğu, sevgiyi, mavi umudu, yeşil ayrılığı, sarınazarı ifade ediyor. Eli belinde motifi doğurganlığı, koçboynuzu motifi gücü,yiğitliği, üretmeyi, çengel motifi kem gözden nazarlardan korunmayı, turnakatarı birlikteliği, üçgen motifi izdivacı, bukağı motifi bağlılığı, el motifibereketi dile getiriyor.

İpek Yolu, Kral Yolu, Baharat Yolu gibi tarihi güzergâhların üzerinde bulunan Türkiye’de, bu defa da "Düğüm düğüm Anadolu" halıyolu için üretim merkezlerine doğru yola çıkıyoruz.

Yağcıbedir Halıları

Yağcıbedir halıları Anadolu halıcılık tarihiyle eş değerli olduğu biliniyor. Yöreye önceleri konar-göçer hayatı yaşayarak gelenlersonraları iskân edip yerleşen Yağcıbedir Yörük aşireti tarafından dokunduğuiçin halılar ismini bu aşiretin isminden almış. Türkmenlerin göçebe oymaklarından olan "Yaycılar" yıllar önce Balıkesir çevresineBedirhan adlı yöreye yerleşmişler. O yıllarda Yaycıbedir adıyla anılırken,günümüzde bu isim Yağcıbedir olarak değişime uğramış ve dokunan halılara daaynı isim yakıştırılmış. Yağcıbedir Yörük halkı, yaşantısını dokuduğu halılarüzerine motifleştirmiş. Bu sayede her motifte sevinç, üzüntü, örf, adetler vegeçmişi yansıtan izler bulmak mümkün olabiliyor. Buna rağmen yörede Şirvan veKafkas kazak halılarını dokuyanlara da rastlanabiliyor.

Uçan halı hayal olsa da Yağcıbedir’in konuşan halıları gerçek. Yağcıbedir halılarındaki ejderha motifi Orta Asya’daki bir efsaneyi,mihrap motifi İslamiyet’e geçişi anlatırken, her motifte ayrı bir duygu, ayrıbir ifade var... "Aşk dolambacı" motifinde ise halı dokuyan kızlarıngizemli duyguları bulunuyor. Yıllar önce kullanılan bu motifte sevdalanmış gençkızlar evlenmek istediklerini ailelerine halılara dokudukları ve iki ayrı yönegiden salyangozun bulunduğu aşk dolambacı motifini halıya işleyerek  belirtirlermiş. Türk İslam elsanatıYağcıbedir halıları Anadolu halıları arasında en tanınmış olanlardan biriolmasını çok ince ipliklerden dokunmuş olmasına, atkısı ve çözgüsünün yün olmasınaborçlu. İyi bir Yağcıbedir halısının her desimetre karesinde 1200-1600 ilmekbulunması, yüzlerce çeşit ve modeli olan halıların değerini daha da artırıyor.Eşmedere, Çakıllı, Karakaya, Alakır, Eğridere köyleri başta olmak üzereSındırgı yöresinde yaklaşık 3000 halı tezgâhında dokunan halıların ipi güneşışınlarında solmayan kök boyalarla boyanıyor.

Renklerin dili

Balıkesir Sındırgı ilçesi başta olmak üzere Yağcıbedirhalısı dokunan çevre köylerde, sık düğümlü, kısa havlı, Yağcıbedir halısınınzemin rengini, labada bitkisinin kökünden elde edilen lacivert (gök)oluşturuyor. Rengini bereket sembolü olan kınadan alan kırmızı (al) yöredebulunan sarıkız oyundan elde ediliyor. Kahverengi, vişneçürüğü (narınç)kırmızının ikinci suyuna çalı kozalakları katılarak elde ediliyor. Hüzün olarakkabul edilen Siyah (kara) halıda en az kullanılan renk olarak tanınıyor veyumuşak kayaların kaynatılması ile sağlanıyor. Eğridere ve Alakır köyleri burengi kullanmıyorlar. Genç kızların sıkça kullandıkları Kirli beyaz (ak),sevinci, hayattan beklentileri, gelin olma özlemini dile getiren bir renkolarak benimseniyor.

Yağcıbedir Yedisulu

Kenar motiflerinde bulunan suyollarının yedi tane olması,gökyüzünün yedi katı olduğu düşüncesi olduğu belirtilerek, bu tür Yağcıbedirhalıları Yedisulu, ismi ile anılıyor. Suyollarının orta kısmında kalan beyazsuyolunda nazar boncuklarının iki yanında kedi izleri ve hayat zinciri ilebirbirine bağlanmış motifler yer alıyor. Yedi sulu kenar motifi genellikleÇakıllı Köyü alı dokumacılarının kullandığı göze çarpıyor.

Yağcıbedir Heybesulu

Yağcıbedir Yörüklerinin atları sırtlarında ki heybelerdebulunan ve köylülerin “çam kobağı” dedikleri motif, heybesulu kenar desenlerinioluşturuyor. Tarla sınırı anlamı taşıyan motif, genellikle beyazsulu nazarboncukları ile beraber kullanılıyor ve Eşmedere halılarında rastlanıyor.

Motiflerin dünyası

Kenar desenlerinde kullanılan diğer motiflerde, yıldızlarıngüneş etrafında dönmesi bu motifin oluşmasına neden olurken Yıldız Dönüşüolarak adlandırılmış. Bir kadının ellerini beline koymuş halini stilize edilenmotif aynı zamanda ana olarak üreme ve çoğalmayı simgelediği düşünülerek Kellehalıların kenar motiflerinde rastlanan Elibelinde motifi doğmuş. Halının kenarıile zemini arasında kullanılan Deve Boynu motifi Türk kültüründe sıkça rastlananbir motif olarak dikkat çekiyor. Nazar Boncuğu motifi Yağcıbedir halısınınİslamiyet öncesine kadar uzandığının bir kanıtı olarak gösteriliyor. Zeminmotiflerine göre Yağcıbedir halılarının vazgeçilmezi merdiven basamaklarınıandıran Mihrap motifi, göğe yükselme anlamı taşıyor. Mihrap altında bulunan üçkocabaş motifinin, koçu ve gücü temsil etiğine inanılıyor. Zemin içinde yeralan üç yıldızdan ortadaki güneşi, diğer iki yıldız ayı temsil ediyor, yöreseltüm halılarda bu motife rastlanıyor. Hayat Ağacı motifi, genç kızların hayattanbeklentilerini ve bu motifi işleyenlerin daha güzel bir hayat yaşayacağı inancıtaşıyor. Terazi ve Ayaklı olarak iki çeşidi bulunan Civa motifi, Türklerdeadaleti ve kırkayağın stilize edilmiş halini yansıtıyor. Çınar yaprağı motifiyağcıbedir’de yaşayan en uzun ömürlü ağaç olması nedeniyle hal ortasındakullanılıyor. Elli Motif, birbirine bağlı çiçeklerden oluşan bu motif Türklerdeki bağlılığı temsil ediyor.

150-200 yıl ömürlü otantik halılar için halıcılar, elsüpürgesi ile süpürülen halıların tüylerinin parladığını, zamanlakıymetlendiğini, eskidikçe değerinin arttığını, hatta eski halıyı alıp yenisiile değiştirebileceklerini belirtiyorlar. Elektrik süpürgesi ile süpürülenhalılar ise vakumla düğüm yerlerinden kopan tüpler, halının zamanla keçeleşerekdeğerinin kaybolmasına neden oluyor.

Balıkesir yakınlarından geçerken karayolunun her iki yanındasatış için sergilenen Yağcıbedir halılarının tarihsel motiflerinde Orta Asya’dabir ejderhanın koyun sürüsünü yediğini anlatan efsanevi motifi, çadır, at,mihrap, terazi, halı kenarında kullanılan nazar boncuğu suyu, aşk dolambacıgibi motifler dikkat çekiyor. Boyalık otundan kırmızı, Alahorta kökündenlacivert renk elde ediliyor. Yedi dağdan rengini, yedi iklimden sırrını alanYağcıbedir halılarının ünü ülke sınırlarını aşıyor.

Milas Halıları

Kendine özgü karakterdeki Milas halıları, "Ada Milas,Patlıcanlı, Cıngıllı Cafer, Gemisuyu, Elikoynunda" gibi isimlerletanınıyor. Efsaneye göre Ada Milas desenli halı ismi M.Ö. 4’üncü yüzyıldayaşamış olan Karia Kraliçesi Ada’dan geliyor. Bugün Milas çevresinde dokunanhalılardaki figür ve motifler geçmişin izlerini taşıyor. Milas halıdokumacılığı, köylerin dokuma özelliği nedeniyle Karacahisar ve Göreme halılarıolarak iki gruba ayrılıyor. Karacahisar seccadeleri, Göbekli, Madalyonludesenlerle dokunup, çiçek yaprağı, dal gibi motiflerle süsleniyor. Zeminlerdebeyaz ve kırmızı kullanılırken, seccadeler koyunyünü ve sık düğümlü sağlamhalılar olarak tanınıyor. Kahverengi, sarı tonlarının sıkça görüldüğü, mihraplıve mihrapsız Milas halılarının dokunduğu halı tezgâhları, özellikle Milas -Bodrum arasındaki bölgede yer alan Bozalan, Gökbel, Aşağı Mazı köylerindeyoğunluk kazanıyor. Birbirini tamamlayan armoni ile kazanılan motif bütünlüğü Milashalısını özel kılıyor. Kök boya kullanılarak yapılmış olan gerçek Ada Milashalıları için renkler Ege’nin tipik bitkisi Pirenotu, kayısı ve şeftaliyaprağından Milas sarısı denilen ve Milas halılarına has ana rengin eldeedilmesinde kullanılıyor. Ceviz yaprağından kahverengi, palamuttan samanikahve, naneden koyu yeşil, çamurda bir hafta yatan yünlerden de siyah eldeediliyor. Tera, karanfil, kedi izi, kösele, çenti motifli halılarınçerçevelerine ise su yatağı deniliyor. Milas halılarında düğüm sıklığısantimetre karede 9 ila 12 arasında değişiyor.

Bünyan Halıları

Bir ay gibi bir zaman içinde yaklaşık altı metrekarelik birhalı dokunabildiğini söyleyen Bünyanlı kızlar, Bünyan halısınınsantimetrekaresinde ortalama 25 düğüm bulunduğunu belirtiyorlar. Daha çocukkentezgâh başına geçip gün boyu 10 bin düğüm atan halı dokuyucuları, ürettiklerihalılar sayesinde bir yandan ailelerine katkıda bulunurken diğer yandan ülkeekonomisine milyarlarca liralık döviz kazandırıyorlar. Bünyan halılarınınkarakteristik özelliği birbirine uyumlu açık ton renkleri, kendine özgüdesenleri.

Dış piyasalarda haklı üne sahip Bünyan halıları, yıllarıngeleneği olarak Bünyan’da hemen hemen her evdeki halı tezgâhlarında üretilmeyedevam ediyor. Halı için gerekli ipler Uşak’tan alınıp Kayseri’de boyatılıyor.Bir nevi halı fabrikası görünümündeki Bünyan’da halı dokuyan kızlar, 30-35günde bitirdikleri 6 metrekare halı sonrası ikinci halıya geçmeden önce bir,iki haftalık dinlenme süresi yaşıyorlar. Dokunan halılar, "ince çiçek buğdaylı,üzümlü, dönmeli, kirpikli" adları verilen geleneksel motifleri taşıyor.Gördes düğümüyle dokunan Bünyan halılarının çözgüsü pamuk ipliğinden yapılıyor.

Bünyan halıları kadar ünlü olan Yahyalı halılarındayünlerinde çamur, asma yaprağı, ceviz kabuğu, ceviz yaprağı, cehri ve benzerbitkilerden elde edilen kök boya kullanılıyor. Yahyalı halılarında divan,seccade, yolluk, mihraplı, göbekli, dabazlı gibi değişik ebat ve ölçülere sahipmodelleri bulunuyor. Yahyalı ilçesinde Cuma günleri kurulan halı pazarında,halı satışı yapan esnaflarda, halı dokunan evlerden bile İstanbul, Antalya,Kapadokya, İzmir, Ankara’ya göre daha ekonomik fiyata halı satın alınabiliyor.

Avanos Halıları

Nevşehir’in Avanos ilçesine gidenleri, tezgâhı başında halıdokuyan genç kızların yer aldığı heykel karşılar. Heykelin üst bölümünde çömlekyapan usta bulunur. Günümüzde turistik önem kazanıp yapımı "show"adönüşen çömlekçilik hala yaygın ama Avanos halıcılığı çeşitli nedenlerlekaybolmaya yüz tutmuş. Hiçbir eğitim görmeden, nineden toruna devam edip 10-11yaşlarında tezgâh başına geçen genç kızlar, çeyizleri için bile en az 6-7 halıdokurken, halı malzemesinin artan fiyatları, yöre halkının turizme yönelmesigibi nedenlerle halı dokuyan neredeyse kalmamış. Avanos - Ürgüp - Nevşehirhalıcıları şimdi diğer yörelerin halılarını satıyorlar. Eski Avanos, Ürgüphalıları ise ancak, antikacılarda ve koleksiyonerlerde bulunabiliyor.

Lâdik Halıları

İşsizlik sorunu için bir çare olan ve kadın işi diye bilinenhalıcılıkta Lâdik’te erkekler bile halı dokuyor. Metrekaresinde 200 bin düğümbulunan Lâdik halısı ürün kalitesiyle olduğu kadar,  desenleriyle de ünlenmiş. Lâdikli halıüreticileri "Kooperatiflerin güçlenmesi, kredilerin arttırılması, işkolunda sigorta güvencesi" gibi önlemlerin halı üretimi ve kalitesininartmasına neden olacağını belirtiyorlar. Üreticiler, saf yün iplik kullanılmasıve halının dokunduktan sonra geçirdiği işlemlerin Lâdik halısını farklıkıldığını söylüyorlar. Koyun ve kuzulardan elde edilen yapağılar temizlenipiplik fabrikasında çile haline getiriliyor ve elde eğiriliyor. Renk renkboyanan yün çilelerle dokunan halıların dokunması bittikten sonra uzun tüylerikırkım atölyelerinde kırkılıyor. Daha sonra, tabandaki fazla tüyler yakılıyor,halılar yıkanıyor ve kurutuluyor. Halının yırtılıp deforme olmaması içindövmek, çırpmak yerine, el süpürgesi ile süpürülüp sirkeli suyla silinmesi veara sıra güneşlendirilmesi tavsiye ediliyor.

Isparta Halıları

Halıcılığın önemli merkezlerinden birisi de Isparta. Halıbahçesi görünümlü kentin il ve çevresinde dokunan halılar, kurulan halıpazarlarında görücüye çıkıyor, yeni sahiplerine kavuşuyor. Metrekaresinebiçilen değerle satılan halılar arasında Köş Göbekli, Çamdallı, Beş yıldızlıgibi modeller bulunuyor. Diğer halı merkezlerine oranla santimetrekaresindedaha az düğüm bulunan Isparta halılarının yanı sıra Isparta Yarı açıkCezaevi’nde dokunan halılara "Süper Isparta" adı veriliyor. Erkekgücüyle, kol kuvvetiyle düğümlere daha sert vurulan tokmaklarla sıklaşandüğümler santimetreye düşen düğüm sayısını artırıp dokunan halıyı daha makbulhale getiriyor.

Döşemealtı Halıları

Antalya sadece turistlerin güneşlendiği bir kent değil.Ülkenin her yerinde olduğu gibi, "dokunan halılar evlere döşendikten sonrapencereden gelen güneş ışınlarıyla bir kısmının solup renk farkıyaratmaması" için halılar, Antalya’nın Toros Dağları eteğinde birçokköyden oluşan Döşemealtı bölgesinde boylu boyunca güneşe seriliyor. Antalya’nınkızgın güneşi, halıların daha çabuk solmasına ve natürleşmesine neden olurkengüneş altında bir ay boyunca yeteri kadar kalan halılar bu şekilde gerçekrenklerine kavuşuyorlar.

Uzaktan halı tarlasını andıran bu görünüm içindeki halılararasında boyama hatası olanlar bu güneşlenmede ortaya çıkıyor. Daha çok küçükçapta lacivert ve kırmızı rengin hâkimiyetindeki, göçebe geleneklerine uygunDöşemealtı halılarında, Mihraplı, Akrepli adı verilen geometrik desenler hâkim.

Bitki köklerinin kazanlarda kaynatılması sonucu elde edilenrenklerle boyanan yünlerin kullanıldığı gerçek Döşemealtı halıları ise yöreninşöhretine şöhret katıyor. İşte bir kaç Döşemealtı motifli halı örneği.

Kula Halıları

Halı dünyasında isminden söz ettiren halı merkezlerinden birbaşkası Kula. Zengin koyu kırmızı renk hâkimiyetindeki Kula halılarında mavi,lacivert, yeşil ve sarı renklere de rastlanıyor. Şeritler halinde kenarbordürleri, küçük çiçekler, ince şerit çerçeveler Kula halılarının karakteristiğinioluşturuyor. Günümüzde Manzaralı Kula adıyla anılan halılarda, halı zemini birkonturla çevriliyor ve içi manzara oluşturacak şekilde dizilen ağaçlar, evlerbazen gemi resmi bile yer alıyor. Diğer modeller, Vazolu Kula, Yılanlı Kula,Kömürcü Kula gibi isimlerle anılıyor. Kula’nın halıları kadar köylerindedokunan canlı renkli kilimleri de ünlü. Kilimden söz etmişken Uşak, Eşme’dedokunan Altınbaş, Toplu, Hürriyet, Albaş, Gıcıklı gibi çeşitleri bulunangeometrik desenli kilimler seyredenlerin içinde coşku yaratıyor, hayranlıkuyandırıyor.

Uşak Halıları

16. y.y da Uşak ve çevresinde dokunan halılarda, madalyonluve yıldızlı olmak üzere iki tip halı modeli görülüyor. Uşak halılarının enönemli özelliklerinden biri olan madalyonlu halıların boyu 10 metre kareyekadar ulaşıyor olması. Yapımı 18.yy ortalarına dek uzanan bu ebattaki halılar,madalyonun yıldız şeklini almasından sonra yıldızlı Uşak halıları oluşturulmuş.Avrupa’ya yayılan şöhreti sayesinde bazı varlıklı aileler, halı üzerinde kendiarmaları işlenmiş armalar bulunan halı siparişleri vermek suretiyle kendilerinehas halı dokutturmuşlar.

Taşkale Halıları

Tarihiyle olduğu kadar doğası, el sanatlarıyla önem kazananTaşkale’de geleneksel motifler Bıçakucu, Amber, Akıtma, Zavrak, Ayna, Lale,Çevrim, Takke, Tarak gibi isimlerle anılıyor. Beş yaşında halı dokuyançocuklara rastlanan Taşkale’de 500’e yakın halı tezgâhı bulunuyor. Karamankoyunundan elde edilen yün, köklü ve yaygın olan "Kızıllar" halısınınüretiminde kullanılıyor.

Orta Asya’dan gelen 39 motif ve desenin bulunduğu,sarı-kırmızılı halılar Avrupa boyalarıyla boyanmış yünlerle dokunup, ihraçhalılar için özel ilaçlarla soldurma işlemi sonrası antik hava kazandırılarakyurtdışına gönderiliyor. Sipariş üzerine yerli piyasa taleplerini karşılayanTaşkale halı üreticileri, Sirvan modeli halıda keçi tüyü yün ilesantimetrekareye 40 - 45 düğüm sığdırabiliyorlar. Yıl boyu dokunan halılar isehalı tüccarları tarafından yerinden alınıp, başta İstanbul Kapalıçarşı olmaküzere turistlerin uğrak yerlerinde görücüye çıkıyor.

Taşpınar Halısı

Aksaray iline bağlı belde olan Taşpınar’lıların günümüze deközelliğini koruyarak süregelen halı dokumacılığında atkı, çözgü ve düğümiplerinin tamamen yün olması, iplerin renklendirilmesinde kökboyalarınınkullanılması kalitesini artıyor. Taşpınar halılarına, taban, kelle, çift,somya, minder, namazlık, yastık, heybe, eğerlik örtüsü adları verilmiş. Sonyıllarda ise yastık ve yan halısı denilen çift halı daha fazla dokunuyor.Taşpınar halılarının ana renklerini kırmızı, mavi, lacivert, kahverengi, yeşil,gri ve beyaz oluşturuyor. Kahverengi meşe palamudu ve şap, açık kahverengi,pelit ve pelit kabuğu kaynatılarak elde ediliyor. Halk arasında kedi tüyü dedenilen gri renk yanmış meşe ağacı külünün kaynatılması ile bulunurken, yeşil,pelit kabuğu ile bağ yaprağı, siyah ise Hasan Dağı eteğinde bulunan daş karadenilen boyama maddesinden elde ediliyor. Sarı renk için de sarı saman bağyaprağı kaynatılması yeterli olmuş. 1 dm2 de 1750 düğüm sayısına ulaşanTaşpınar halısı zengin desenlere sahip. Bu desenler kalıplaşmış bir kompozisyoniçinde sunulurken dıştan içe doğru boncuk, gül boncuk, yak, sandık, sallama,köşe ve göbek desen sıralaması Taşpınar halı modelini meydana getiriyor. Tabanhalıları 3,50x2,10 ila 4,00x2,30 metre ölçülerinde olup 7 ila 10 metre kareolarak dokunuyor. Taban göbek adıyla anılan taban halıları Taşpınar halısınıntüm desenlerini üzerinde toplarken, bir boy küçüğüne ise kelle halısı adıveriliyor. Uç uça dokunan halılara ise çift halı deniyor ve yaklaşık 2,20x1,20metre ölçülerini taşıyor. Somya üzerine örtmek için dokunan halılara sedir veyadivan halısı, duvara asmak için dokunanlara seccade halısı denirken, buhalılarda namaz kılınmıyor ve desenlerine göre camili, minareli gibi isimlerleanılıyor.

İpek Halı

Son durağımız ise ipek halı diyarı Hereke. Metrekaresindebir milyon düğüm bulunan ve yurtdışında büyük talep gören ipek halılar,ülkemize önemli bir döviz kaynağı oluşturuyor. İpek kozaları bükülerek önceiplik, daha sonra çileler halinde tezgâhlara diziliyor, bir başka gruptarafından, halı dokuyanlar için desen çoğaltılıyor. Bir kişinin yılda ancak üçmetrekare ipek halı dokuyabildiği bu türde keskin gözlü, sabırlı, hünerliparmaklara sahip hanımlar bir bakıma döviz dokuyorlar. Halı dokumacıları"Halı işi, deli işi" deseler de Çin, Hindistan, İran ve Pakistan gibihalıcılıkta söz sahibi ülkelerle rekabet eden Türk halıcılığı, ekonomikkrizlerin devamlılığı, ham madde ve işçilik maliyetlerinin artması, makinehalılarının çoğalması ve el halılarından daha ucuz olması, talebin azalması,emeğin karşılığını bulamıyor. Yaşanan tüm olumsuz koşullara rağmen, turizmdeyeniden moda ülke olan Türkiye’de yine de istikbal vaat ediyor.

Kaynak: Halılarla Türkiye -Haluk Özözlü